Nazwa masło pochodzi prawdopodobnie od słowa mazać. Masło znajdowało zastosowanie nie tylko kulinarne, ale także medyczne – używano go jako składnika maści. Jest źródłem wielu witamin, ale również wielu kalorii, jednak chętnie po nie sięgamy, ponieważ wzbogaca smak potraw. Obecnie jest dostępne w wielu odmianach i wariantach, niegdyś jego otrzymywanie wymagało fachowej wiedzy i umiejętności.

Surowcem wyjściowym było mleko krowie, ale także owcze lub kozie. Pierwszą techniką otrzymywania masła było prawdopodobnie kołysanie lub potrząsanie naczynia zawierającego śmietanę zebraną wcześniej ze słodkiego, odstanego mleka. Później masło przygotowywano w specjalnie do tego przeznaczonych naczyniach – maselnicach.

W zależności od regionu określano je różnymi nazwami: bijanica, bijanka, byjanka, bojka, kierzanka, kierzynka, kierznia, maselniczka, masłobojka, maślanica, maślnica, maślniczka, maśnica, maśniczka, tłuczka. Miały jednak podobną budowę i zasadę działania. Trzon maselnicy stanowiło wykonane z drewnianych klepek wysokie naczynie o zbieżnych ku górze ścianach, opasane metalowymi obręczami, zwane konwią. Na jej górną część nakładano nadstawkę w kształcie odwróconego ściętego stożka złożoną z drewnianych klepek i opasaną obręczami. Przechodził przez nią bijak – drewniany wałek zakończony krążkiem dopasowanym do wewnętrznej średnicy konwi. W krążku tym znajdowało się kilka otworów o średnicy od 1 do 2 cm. Naczynie zamykał jaszczyk – półkulista pokrywka nakładana na wałek bijaka opierająca się na denku nadstawki. Jej celem było zapobieganie rozpryskiwaniu się śmietany i maślanki w czasie pracy.

Robienie masła polegało na ubijaniu umieszczonej we wnętrzu konwi śmietany przy pomocy bijaka, który przesuwano w górę i w dół. Umożliwiało to łączenie się kulek tłuszczu i powstawanie cząstek masła, które stopniowo zbijano w większe bryły. Te z kolei odsączano z maślanki i formowano z nich osełki.

Innym rodzajem maślnicy była beczka drewniana zaopatrzona w umieszczone w jej wnętrzu mieszadło napędzane korbą. Tego rodzaju urządzenia pozwalały na otrzymywanie większej ilości produktu.

Maselnice stosowano w gospodarstwach wiejskich jeszcze w latach 60. XX wieku.

Opisy zdjęć:

1. Maselnica ze zbiorów Muzeum Zagłębia

2. Maselnica ze zbiorów Muzeum Zagłębia

3.Pionowa maselnica korbowa ze zbiorów Muzeum Zagłębia

4. Pionowa maselnica korbowa ze zbiorów Muzeum Zagłębia

5.  Pionowa maselnica korbowa ze zbiorów Muzeum Zagłębia

6. Produkcja masła, 1499, By Creator of Compost et Kalendrier des Bergères - Compost et Kalendrier des Bergères. Robarts Library, University of Toronto, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=928606