Szabla – „nieodłączna towarzyszka i kochanka szlachcica”

Broń sieczna o długiej krzywej głowni stosowana była już w Egipcie i Asyrii, ale właściwego miejsca narodzin szabli należy szukać w głębi Azji, między IV a VI w. wśród tureckich i mongolskich plemion koczowniczych. Do Europy wprowadzili ją Awarowie w VI w., ale zaczęto ją powszechnie używać dopiero od XIV w. na Węgrzech i Rusi Kijowskiej. W Polsce zaczęła zastępować miecz od końca XV w. Wcześniej była używana tylko sporadycznie, głównie jako broń plebejska.

Szablę wyróżnia jednosieczna, mniej lub bardziej wygięta, głownia. W zasadzie przystosowana jest do cięcia, którego istota polega nie na rąbaniu lecz na płataniu cięciem przeciągłym, co umożliwia właśnie krzywizna głowni. Dobrą szablą można było przeciąć zbroję, wobec której bezsilny byłby miecz tej samej wagi i prowadzony z tą samą siłą. Głownia szabli może być przy końcu poszerzona, tworząc tzw. pióro – wyodrębnione zazwyczaj na tylcu głowni małym uskokiem, tzw. motkiem. W niektórych egzemplarzach pióro jest dwusieczne - ostrzone obustronnie. Broń służy wtedy zarówno do cięcia jak i do pchnięć.

Ogólnie wyróżnić można dwie rodziny szabli – wschodnich i zachodnich. Do szabli wschodnich należą – mongolskie, tureckie, perskie, arabskie, chińskie. Do rodziny szabli zachodnich szable wschodnioeuropejskie np. węgierskie, polskie i rosyjskie oraz zachodnioeuropejskie, m. in. austriackie i szwajcarskie.

Szabla zajmowała ważne miejsce w dziejach oręża polskiego, a także w polskiej kulturze i obyczajach.
„Szabla czarna” („pałasz krzywy”) – ekskluzywna broń biała najskuteczniejszej formacji bojowej Rzeczpospolitej Obojga Narodów, łączyła najlepsze cechy szabli węgierskiej, zachodnioeuropejskiej i tureckiej. (Powstała na bazie szabli węgierskiej, którą sprowadził do Polski król Stefan Batory). Odznaczała się niebywałymi zaletami bojowymi – można nią było wykonywać cięcia zamachowe z ramienia albo uderzenia przeciągane (cel cięty był końcem pióra), a także uderzenia odbijane. Po trafieniu w cel lub chybieniu dzięki „paluchowi”, zamocowanemu u nasady jelca, przez który przekładało się kciuk, następowało szybkie wycofanie broni.

Obok zalet bojowych osobną sprawą był coraz bardziej nasilający się wpływ kultury orientalnej na szlachecką obyczajowość, sztukę i ideologię. Dawni Polacy znani byli z zamiłowania do zewnętrznej świetności, zbytku i bogactwa strojów - podniecanego nieustannie wpływami Wschodu. Dwory i dworki szlacheckie dekorowano wschodnimi kobiercami, makatami i uzbrojeniem - często zdobycznym. Król Stefan Batory przybywszy do Polski gorszył się podobno widokiem szlachty w uzbrojeniu, na którym więcej było złota i srebra niż żelaza.
Pod koniec XVII w. rozpowszechniły się w Polsce karabele, zwłaszcza karabele paradne, które stały się nieodzownym elementem stroju szlacheckiego, składającego się kontusza, żupana i czapki. Ten typ szabli wywodził się prawdopodobnie z Turcji osmańskiej. Jej pochodzenie wiązane jest z tureckimi szablami, o końcu rękojeści stylizowanym na głowę orła lub sokoła. Do Polski szable te trafiały najczęściej jako broń zdobyczna, ale były też egzemplarze wyrabiane na miejscu. Powszechnie wyrabiano karabele we wschodnich miastach Rzeczypospolitej np. we Lwowie. Skromniejsze odmiany karabeli używano jako szabli bojowej. Te paradne odznaczały się nieraz wielkim przepychem. Zdobiono je nabijanymi, złotymi kartuszami, miały rękojeści z kości słoniowej lub płytek półszlachetnych kamieni, okuwane były srebrem a nawet złotem.
Tak pisał o szabli Władysław Łoziński znawca obyczajów staropolskich:
„Szabla była nieodłączną towarzyszką i kochanką szlachcica, stroił ją też i ozdabiał jak kochankę. Inna też była do boju, inna do stroju; za panem który przypasał bogatą karabelę, chadzał wyrostek z drugą szablą, by ją podać zaraz, gdyby zaszła potrzeba użyć broni na serio”*
*Życie polskie w dawnych wiekach, Wydawnictwo Literackie Kraków , 1974 ”, s.149
Prawo noszenia szabli przysługiwało prawie wyłącznie osobom ze stanu szlacheckiego (za wyjątkiem niektórych miast, które posiadały specjalny przywilej dla patrycjatu miejskiego). Szabla choćby najskromniejsza wyróżniała szlachcica. Stała się też z czasem symbolem ideologii sarmatyzmu.
W ciągu wieków na terenach Polski noszono wiele typów i odmian szabel: szablę węgiersko-polską, (najstarszy typ, który wszedł do użycia za panowania króla Stefana Batorego), szable ormiańskie (czeczugi, smyczki, ordynki, karabele ormiańskie) oraz wspomniane wyżej karabele i szable husarskie.
Od charakterystycznych form zdobniczych na głowni wywodzą się nazwy takich szabel jak „batorówka”, „zygmuntówka”, „janówka”, na których umieszczano podobizny i herby królów Polski oraz stosowne napisy np. Ioan III Rex Pol.. Noszenie takiej szabli miało wyrażać szacunek oraz oddanie i wierność królowi. Ostatnie w tej grupie – „augustówki”, zdobione m.in. portretem Stanisława Augusta Poniatowskiego powstały w szczególnym dla Polski momencie. Od tej pory szabla zaczęła zatracać funkcję przynależności stanowej (szlacheckiej) na rzecz przynależności narodowej. W zbliżających się czasach upadku państwa polskiego i polskich powstań narodowowyzwoleńczych szable znów stały się orężem bojowym. W czasie insurekcji kościuszkowskiej popularne były np. „kościuszkówki”, znane już wcześniej, ale powszechnie używane dopiero w czasach powstania. W XIX wieku i na początku XX w. szabla dekorowała strój narodowy noszony podczas uroczystości patriotycznych jako symbol polskości.

W zbiorach naszego muzeum posiadamy wiele egzemplarzy bojowych szabli zachodnich: kawalerii pruskiej, szwedzkiej, austriackiej, artylerii niemieckiej, szablę oficerską piechoty francuskiej i szablę francuskich zaprzęgów artyleryjskich. Wśród tego dość pokaźnego zbioru odnaleźć można kilka szabel polskich lub wzorowanych na wschodnich. Zapraszamy na wystawę „Dawna broń”, którą można zobaczyć w zamku w Będzinie.

Wystawa „Dawna broń” w zamku.