Mamy ogromną przyjemność zaprezentować Państwu jeden z naszych wyjątkowych eksponatów muzealnych − glinianą grzechotkę. Przedmiot o nazwie nie pozostawiającej wątpliwości, co do swej funkcji, ale czy aby na pewno oddającej zamysł pradziejowego wytwórcy? Wątpliwości te spróbujemy rozwiać w dalszej części posta, który powstał na kanwie Europejskich Dni Archeologii, inicjatywy stwarzającej idealną okazję do odkrywania tajemnic zamierzchłej przeszłości.

Na początek jednak kilka podstawowych informacji na temat samej charakterystyki i kontekstu występowania omawianej kategorii zabytków. Otóż przynależą do niej przedmioty, o dość zróżnicowanych formach, od wewnątrz wypełnionych małymi (glinianymi) kuleczkami, które przy potrząsaniu odbijają się od ścianek grzechotki. Egzemplarz znajdujący się w zbiorach naszego muzeum został odkryty podczas wykopalisk archeologicznych na cmentarzysku grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej w Siemonii, gm. Bobrowniki. Badania te prowadził jeszcze przed II wojną światową Włodzimierz Błaszczyk, ówczesny kierownik Muzeum Zagłębia w Będzinie. Z zachowanej dokumentacji terenowej wynika, iż grzechotka ta znajdowała się w grobie popielnicowym, nieopodal urny. Nie jest to jednak regułą w ich występowaniu, bowiem pozostałe znane nam grzechotki odnajdywano w pochówkach o rożnej formie, skupiskach ceramiki na terenie nekropoli, a nawet w wypełniskach obiektów osadniczych.

Wymiar formalny przedmiotów oraz fakt, iż towarzyszyły one dzieciom w grobach, wpłynął na silne przeświadczenie u części badaczy, o pełnieniu przez nie paralelnej funkcji do współczesnych grzechotek, pojmowanych jako dziecięce zabawki. Wyjaśnienie tej kwestii jest jednak nieco bardziej problematyczne, gdyż obdarowywano nimi także osoby dorosłe. To z kolei, wraz z obserwacjami archeologów dotyczącymi niewielkiej liczby grobów zawierających grzechotki, przy jednoczesnym braku wyznaczników wysokiej pozycji społecznej pochowanych w nich zmarłych, każe przypuszczać, że składanie grzechotek w danym grobie wynikało z okoliczności śmierci (nagły zgon) danej osoby. Hipotezę tę potwierdza znalezisko z oddalonej od Będzina około 12 km miejscowości Przeczyce. W grobie, gdzie znajdował się interesujący nas przedmiot odnaleziono szczątki kobiety w wieku około 30 lat, która zmarła w wyniku podwójnej rany pourazowej czaszki.

Budowa i zawartość grzechotek świadczą o tym, że zostały stworzone niewątpliwie po to, aby dźwięczeć. Ten aspekt funkcjonalności był przedmiotem dyskusji podczas konferencji pt. „Muzyka w Archeologii”, organizowanej przez Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego w 2016 roku. Według S. Siemianowskiej i A. Gruszczyńskiej-Ziółkowskiej przedmiotom tym celowo nadawano zróżnicowany ton. Przykładowo część z nich wydawała dźwięki oscylujące na granicy słyszalności lub takie, które są uchwytne dla ludzkiego ucha jedynie w sposób fragmentaryczny. W związku z czym pojawia się pytanie do kogo były one adresowane? Być może w przestrzeni sakralnej posiadały znaczenie apotropaiczne − chroniły uczestników ceremonii pogrzebowej przez złymi mocami.

Próba ustalenia roli, jaką spełniały gliniane grzechotki w świadomości wspólnot pradziejowych stanowi trudne zadanie, a przedstawione powyżej informacje na ich temat przestrzegają przed nadawaniem i kojarzeniem przedmiotów pradziejowych ze współcześnie nam znanymi. Należy pamiętać, że to w jaki sposób obecnie postrzegamy nasz świat i wszystkie jego elementy jest zgoła odmienny od światopoglądu dawnych wspólnot, gdzie dużą rolę odgrywała recepcja otoczenia w kategoriach symboliki i z nią niewątpliwie należy wiązać gliniane grzechotki.

Bibliografia

Kapica Z., Łuczak B.

1971 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie, w świetle badań antropologicznych, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Archeologia, z. 8.

Nowiński. J. T.

2000 Grzechotki ludności kultury łużyckiej w kontekście przestrzeni sakralnej, [w:] B. Gediga, D. Piotrowska (red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie środkowej, Warszawa−Wrocław−Biskupin, s. 259-278.

Przybyła M.

2007 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Siemonii, gm. Bobrowniki, woj. śląskie, Śląskie Prace Prahistoryczne, t. 6, s. 54-204.

Źródła internetowe

1. https://meakultura.pl/artykul/dwuglos-w-sprawie-grzechotek-1833/