„(…) żona tego Bogwała Czecha stała bardzo często przy żarnach, mieląc. Litując się nad nią, mąż jej Bogwał mówił: Sine, ut ego etiam molam – to jest po polsku: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj!”. Tak ów Czech na zmianę mełł z żoną i często obracał kamień tak jak żona.” (Przekład R. Godecki, cyt. za: T. Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 266–267).
Przytoczona powyżej wypowiedź to najstarsze zdanie w języku polskim. Odnotowane w Księdze Henrykowskiej około 1270 roku, nawiązuje do czynności wykonywanej przez wieki w każdym domu.

Produkcja żywności zajmowała naszym przodkom wiele czasu i wymagała dużego nakładu pracy. Po żniwach i młocce, dzięki którym pozyskiwano ziarno, należało je zmielić na mąkę bądź kaszę. Służyły do tego żarna, które pierwotnie były złożone z kamiennej płyty i rozcieracza. To proste narzędzie, wywodzące się z neolitu, zostało zastąpione przez żarna rotacyjne, które pojawiły się na ziemiach polskich około I w. p. n. e., a używane były nawet do lat 50- tych XX wieku.
Składały się z dwóch okrągłych kamieni najczęściej wykonanych z piaskowca. Kamienie żarnowe umieszczano w drewnianej obudowie określanej jako kadłub, który miał kształt skrzynki wspartej na czterech nogach. Górny kamień (biegun) był ruchomy i obracał się wokół osi zwanej wrzecionem. Dolny, nieruchomy, zwano leżakiem. W środku górnego kamienia znajdował się otwór, do którego wsypywano ziarno. Biegun wprawiany był w ruch obrotowy za pomocą przytwierdzonego drewnianego drążka zwanego rączką, żerdką, kierownicą bądź żarnówką. Górna powierzchnia leżaka była chropowacona, co umożliwiało rozcieranie ziaren, które znajdowały się między kamieniami. Zmielona mąka wysypywała się przez otwór wydrążony w dolnym kamieniu. Żarna pozwalały na otrzymywanie zarówno mąki, jak i kaszy. Grubość zmielonego produktu regulowano dzięki zmianie ustawienia mechanizmu rozstawienia kamieni – funkcję tę pełniła ruchoma oś przechodząca przez leżak i podpierająca biegun. Dolny koniec osi poniżej leżaka opierał się na listwie pod blatem kadłuba. Otrzymanie drobnoziarnistej mąki wymagało kilkakrotnego mielenia.
Żarna znajdowały się w każdym domu, a mielenie mąki było zwykłą, codzienną czynnością, jednak wymagającą wiele siły. Mieleniem na żarnach zajmowały się przede wszystkim kobiety.

1 – żarna rotacyjne. Ze zbiorów Muzeum Zagłębia w Będzinie

2– żarna rotacyjne. Ze zbiorów Muzeum Zagłębia w Będzinie

3 – żarna rotacyjne. Ze zbiorów Muzeum Zagłębia w Będzinie

4 - Jan Piotr Norblin „Kobieta mieląca kaszę”, 1817 r., Domena publiczna, https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBarna#/media/Plik:Norblin_-_Femme_faisant_du_gruau.jpg