W Muzeum Zagłębia w Będzinie wśród bogatych zbiorów o średniowiecznej metryce znajduje się unikatowy przedmiot – antropomorficzna rękojeść noża z połowy XIII wieku. W Polsce tego rodzaju znalezisk, jak wykazuje analiza literatury przedmiotu, jest niewiele, bo zaledwie kilkanaście. Nasz egzemplarz został odnaleziony pod warstwą rumowiska wczesnośredniowiecznego wału i pozostałościach po czternastowiecznych budowlach, na obszarze tzw. międzymurza Zamku Będzińskiego. Prace wykopaliskowe prowadził Włodzimierz Błaszczyk w latach 50-tych ubiegłego wieku.
Zapraszamy Państwa zatem do obejrzenia ekspozycji związanej z rogownictwem, gdzie obok hetek, gwizdka, szydeł kościanych, ornamentowanych okładzin oraz wielu innych artefaktów, znajduje się wyrzeźbiona z kości rzeźba franciszkanina. Przedstawia ona postać micha w powłóczystej szacie (habicie) przepasanej sznurem, z kapturem na plecach, który został oznaczony podobnie jak fałdy habitu, przy pomocy pionowych nacięć – kanelurów. Duchowny trzyma księgę w obu rękach ugiętych w łokciach. Lewą ręką podtrzymuje ją od dołu, a prawa spoczywa na jej górnej krawędzi. Prostokątną okładkę księgi zdobi ukośny krzyż z dołeczkami pomiędzy ramionami. W kontekście przedstawionej postaci ważna jest symbolika atrybutu, który dzierży. Otóż księga jest utożsamiana z wiedzą, sprawiedliwością, Biblią, Ewangelią, słowem bożym lub personifikacją wiary.
Pojawienie się na ziemiach polskich antropomorficznych rękojeści jest wynikiem ówcześnie panującej mody w Europie, która w przypadku noży rozpoczęła się w pierwszej połowie XIII w. Tego rodzaju znalezisk, jak wynika z dokumentacji archeologicznej dokonywano zwykle na terenie miast, klasztorów i dość rzadko na zamkach. Nasuwa to nieodparcie wniosek o wyższym statusie ekonomicznym ich użytkowników, a taki niewątpliwie podkreślało posiadanie przedmiotu o „europejskiej” randze prestiżu, zwłaszcza w czasach kiedy dochodziło do kształtowania się klas społecznych.
Bibliografia:
Błaszczyk W.
1982 Będzin przez wieki, Poznań
Kowalczyk-Heyman E.
2021 Średniowieczne rękojeści antropomorficzne. Próba klasyfikacji i interpretacji. Warszawa.
Marcinkowski M.
2005/2006 Człowiek ukryty w kości – średniowieczne rzeźbione rękojeści noży z Elbląga na tle europejskim, Materiały Zachodniopomorskie, t. II/III, s. 359-373.
