Ludność wyznania mojżeszowego pojawiła się na obszarze dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego prawdopodobnie już w XIII w. W Będzinie mieszkali od początku istnienia miasta. Jednak pierwsza wzmianka pisemna o Żydach w Będzinie pochodzi dopiero z XVI wieku - lustracja królewska z 1564 r. wymienia żydowskiego dzierżawcę szynku.

Do upadku Rzeczpospolitej Szlacheckiej ludność żydowska podlegała władzy króla. W 1583 r. Żydzi będzińscy otrzymali pierwszy przywilej od Stefana Batorego, który zezwalał im na osiedlanie w obrębie murów miejskich i prowadzenie działalności mającej na celu zdobycie środków utrzymania. Aż do pocz. XIX w. zajmowali się głównie handlem, detalicznym i hurtowym, oraz drobnym rzemiosłem. W XIX w. najbogatsi zaczęli inwestować w górnictwo i przemysł.

Przywilej Stefana Batorego potwierdzili później królowie Polski: Władysław IV w 1644 r., Michał Korybut Wiśniowiecki w 1669 r., Jan III Sobieski w 1685 r., August III w 1754 i Stanisław August Poniatowski w 1766 r.
Z 1765 r. pochodzi pierwsza wzmianka o liczbie ludności żydowskiej. W Będzinie mieszkało wtedy 446 Żydów. Potem liczba ludności żydowskiej spadła, co było spowodowane kryzysem jaki przeżywała zachodnia Małopolska w poł XVIII w. W roku 1790 było ich już tylko 200.
Kahał - żydowska gmina wyznaniowa - powstał w Będzinie pomiędzy rokiem 1564 a 1583. Wzniesiono wówczas drewnianą bożnicę (przy dawnej ul. Targowej) i założono cmentarz poza murami miasta. W połowie XVIII w. wzniesiono drugą synagogę u podnóża zamku, a następnie, w 1881 r. w tym samym miejscu synagogę murowaną. W latach 30. XIX w. w związku z epidemią cholery na zboczach Góry Zamkowej założono nowy cmentarz, który istnieje do dziś.

Od XIX w. stale rosła liczba ludności żydowskiej, szczególnie w latach 30. i 40. , co było związane z rozwojem górnictwa węglowego i przemysłu. Szybki przyrost nastąpił na początku XX w. W 1909 r. 48,3 % mieszkańców Będzina była wyznania mojżeszowego. W 1921 mieszkało w Będzinie 17 298 Żydów (62,1%), a w 1939 około 27 tys. – niemal połowę mieszkańców Będzina.
Żydzi w znacznym stopniu nadawali ton całemu miastu, przyczyniając się do jego rozwoju. W okresie międzywojennym w mieście działały liczne partie polityczne, stowarzyszenia kulturalne, prasa, kluby sportowe. Kres kilkutysięcznej społeczności żydowskiej w Będzinie przyniosła II wojna światowa. W październiku 1942 r. powstało getto na Kamionce, sąsiadujące z gettem na Środuli w Sosnowcu . W dniach od 1 do 8 sierpnia 1943 r., pomimo oporu ze strony żydowskich organizacji podziemnych (m.in. ŻOB), getto zostało zlikwidowane. Większość jego mieszkańców zginęła w komorach gazowych w nazistowskim obozie Auschwitz – Birkenau.

Można powiedzieć, że zagłada w 1943 r. zamyka dzieje będzińskich Żydów. Pozostały jednak miejsca pamięci, kirkuty, domy modlitwy, obiekty kultury, księgi, …

Z bogatej spuścizny Żydów będzińskich w zbiorach muzealnych zachował się nieliczny zbiór judaików i zdjęć rodzin żydowskich. Większość z nich można oglądać w gablocie na wystawie „Z dziejów zamku i miasta”. Zaprezentowano tam między innymi:

- Przywileje królewskie dla gminy żydowskiej w Będzinie króla Jana III Sobieskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego.
- Torę – hebr. „pouczenie”, „prawo” – pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu, których autorstwo przypisuje się zgodnie z tradycją Mojżeszowi. Najważniejszy tekst objawiony judaizmu. Tora składa się z ksiąg:
Bereszit - „Na początku"(pl. Księga Rodzaju; łac. Genesis), Szemot - „Imiona"; (pl. Księga Wyjścia; łac. Exodus), Wajikra - „I zawołał"(pl. Księga Kapłańska; łac. Leviticus), Bemidbar - „Na pustyni"( pl. Księga Liczb; łac. Numeri), Dwarim - „Słowa" (pl. Księga Powtórzonego Prawa; łac. Deuteronomium)

Nazwy hebrajskie stanowią pierwsze słowa danej księgi, nazwy grecko-łacińskie nawiązują do ogólnej treści. W szerszym znaczeniu Tora, to cała Biblia hebrajska oraz tradycja teologiczno – prawna judaizmu.

Pięcioksiąg jest spisywany ręcznie, przez wyspecjalizowanego pisarza – sofera, na zwoju pergaminu wykonanym ze skóry jagnięcej, który zwinięty jest na dwóch wałkach. Soferem mógł być tylko człowiek o nieposzlakowanej moralności i wielkiej pobożności. Części wystające poza pergamin często są zdobione rzeźbą lub inkrustacją. Tory przechowywane są w aron ha – kodesz, czyli w szafie ołtarzowej, („Świętej Arce” skąd w czasie nabożeństwa zanosi się je na bimę – specjalnie wydzielone, zazwyczaj podwyższone miejsce w centrum synagogi. Tora przechowywana jest bardzo uroczyście, zawinięta i „ubrana” w strój wzorowany na sukni arcykapłańskiej opisanej w Księdze Wyjścia. Na wałki zakłada się rimonimy z małymi dzwoneczkami – ich dźwięk dawał znać wiernym, że należy powstać bowiem Tora jest właśnie wyjmowana. Przy największych świętach zwieńczano ją złotą lub srebrną koroną – keter Tora . W synagodze Tora jest czytana w rytmie rocznym. Poświęcono jej specjalne święto, Simchat Tora (hebr. Radość Tory), które kończy roczny cykl czytania Pięcioksięgu i rozpoczyna się nowy cykl od Księgi Rodzaju.
Wszelkie poczynania religijnego Żyda uwarunkowane są nakazami i zakazami zawartymi w Torze.

Na ekspozycji można zobaczyć jedno z bardzo nielicznych zdjęć wnętrza synagogi będzińskiej, na którym widoczny jest aron ha – kodesz. Można też podziwiać haftowany meil, czyli sukienkę - pokrowiec na Torę oraz pergamin wkładany do mezuzy - z fragmentem modlitwy Szema Jisrael – jednej z dwóch najważniejszych modlitw w judaizmie.

Modlitwa zawiera słowa :
„ … I niechaj będą słowa te, które przekazuję ci dzisiaj na sercu twoim!(…). I przywiążesz je jako znak na rękę twoją, i niechaj będą jako przepaska między oczyma twoimi. I napiszesz je na odrzwiach domu twojego, i na bramach twoich!

Księga Powtórzonego Prawa 6,8

Od tego nakazu pochodzi zwyczaj umieszczania na framugach drzwi w domach żydowskich mezuzy, tj. zwitku pergaminu z dwoma fragmentami z Księgi Powtórzonego Prawa umieszczony w małych pojemniku z drewna, szkła, metalu lub kości. Według tradycji osoba przekraczająca drzwi dotykała mezuzy lub całowała palce, którymi miała jej dotknąć. Gest ma przypominać o Przymierzu z Bogiem oraz wyrażać miłość i szacunek w stosunku do Niego. Te same fragmenty połączone z innymi wersetami Tory znajdują się w tefilin (filakterie), tj. czarnych, obciągniętych skórą pudełkach, zakładanych przez mężczyzn w dni codzienne do porannej modlitwy.

Na wystawie zaprezentowano również: kubki kiduszowe – używane w czasie ceremonii Kiddusz , hebr. „uświęcenie”, którą odprawia pan domu nad winem na rozpoczęcie szabatu i świąt, szal na święto Jom Kippur – Dzień Pojednania, Przebłagania - jedno z najważniejszych i najbardziej uroczystych świąt żydowskich oraz prawdopodobnie rodzaj świecznika, używanego w czasie święta Chanuka. Świecznik jest niekompletny, o tym, że to chanukija może świadczyć fakt, iż posiada miejsca na osiem lampek).

Ekspozycję dopełnia jarmułka – po hebrajsku kipa (dosłownie kopuła) - nakrycie głowy noszone przez mężczyzn zasłaniające włosy i szczyt głowy. Noszenie jarmułki nie jest wymogiem Tory. Nie wynika również z Biblii czy Talmudu. Jest to raczej zwyczaj wywodzący się z kultury Bliskiego Wschodu, gdzie zakryta głowa jest wyrazem szacunku.

W gablocie umieszczono również Dyplom z Medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata należący do Wandy Jędryczek z Częstochowy. Medal nadawany jest osobom i rodzinom, które z narażeniem własnego życia, ratowały Żydów z Holokaustu podczas II wojny światowej. Najbardziej znani będzinianie, którzy uhonorowani zostali tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata - przyznawanym przez instytutu pamięci Yad Vashem w Jerozolimie to: ks. Wincenty Mieczysław Zawadzki, dr Tadeusz Kosibowicz i Genowefa Pająk opiekująca się w czasie wojny małą Tamarą Cygler – córką będzińskiego malarza i grafika, Samuela Cyglera.