DZIAŁ ETNOGRAFII
Dział Etnografii został utworzony w roku 1964. W roku 1960 podjęto na terenie Zagłębia Dąbrowskiego etnograficzne badania terenowe dotyczące zwyczajów i obrzędów rodzinnych, pieśni i zwyczajów dorocznych, budownictwa, rolnictwa, ogólnych wiadomości dotyczących wsi oraz twórczości ludowej. Jednakże pierwsze eksponaty etnograficzne pojawiły się w zbiorach muzeum dopiero w roku 1971, po zorganizowanym konkursie dotyczącym stroju ludowego z Zagłębia. Przez kolejne lata starano się powiększać zbiory etnograficzne, które obecnie liczą blisko 1000 zabytków, w tym także przedmioty będące pomocami dydaktycznymi używanymi głównie w czasie lekcji muzealnych. Zbiory działu pochodzą z terenu Zagłębia i dotyczą kultury materialnej, duchowej oraz społecznej i są w miarę możliwości powiększane.
W czerwcu 2004 roku w Pałacu Mieroszewskich otwarto stałą wystawę etnograficzną „Izba zagłębiowska” prezentującą obraz tradycyjnej kultury ludowej Zagłębia Dąbrowskiego. Na wystawie zgromadzono wiele ciekawych eksponatów nieodzownych dawniej w gospodarstwie domowym, dziś nieużywanych i prawie zapomnianych. Pokazano również elementy kobiecego stroju świątecznego z okolic Będzina.
Ponadto dział prowadzi lekcje muzealne dotyczące stroju ludowego, kultury, zwyczajów i obrzędów z terenu Zagłębia Dąbrowskiego i okolic, udostępnia literaturę dotyczącą regionu udziela konsultacji w kwestiach związanych z zagłębiowską kulturą. Od 2003 roku prowadzone są również, cieszące się dużym zainteresowaniem, warsztaty wikliniarskie dla dzieci i młodzieży, podczas których każde dziecko wyplata własnoręcznie koszyczek. Okazjonalnie organizowane są również warsztaty dla dorosłych. Dział Etnografii organizuje także konkursy o tematyce regionalnej m. in. konkurs na „Zagłębiowskie palmy wielkanocne” i konkurs „Rok obrzędowy w Zagłębiu Dąbrowskim”, którego tematyka zmienia się co roku.
Od 2004 roku pracownik działu prowadzi etnograficzne badani terenowe dotyczące przede wszystkim zachowanych jeszcze w pamięci mieszkańców Zagłębia zwyczajów i obrzędów dorocznych oraz rodzinnych, a także poczucia tożsamości mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego. Podczas badań zbierane są również informacje z zakresu dawnego budownictwa, stroju oraz kulinarnych tradycji naszego regionu a także dokumentowane fotograficznie zachowane obiekty architektury oraz przejawy współczesnej obrzędowości.
Od roku 2009 z inicjatywy Działu Etnografii, co roku w ostatnią niedzielę czerwca organizowany jest „Jarmark Rzemiosła i Rękodzieła” – impreza plenerowa promująca sztukę ludową, rzemiosło, rękodzieło i tradycyjne wyroby spożywcze.
Kontakt - mgr Anna Góra Etnograf
DZIAŁ HISTORII
Na największą uwagę zasługuje zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych. Można tu wskazać: kartę pergaminową z hymnem ku czci św. Katarzyny z 1567 r., przywileje Stefana Batorego z 1579 r., Jana III Sobieskiego z 1675 r., czy Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1789 r. Prawdziwą perełką wśród tej kategorii zbiorów jest księga cechu szewców z 1700 r. księga ta została poddana konserwacji i dziś stan jej zachowania jest bardzo dobry.
W Muzeum Zagłębia znajdują się także numizmaty. Do najstarszych należą pochodzące z XV w. denarki koronne Kazimierza Jagiellończyka, denarki koronne Jana Olbrachta, dukaty węgierskie Zygmunta Luksemburczyka z przełomu XIV i XV w. Wśród eksponatów nieco „młodszych” znaleźć można 10 groszy z czasów Księstwa Warszawskiego.
W kolekcji Muzeum Zagłębia znajdują się numizmaty pochodzące też z innych krajów np. rosyjska moneta z czasów cesarzowej Elżbiety, Pawła I, Mikołaja II, a nawet eksponaty z początków XX w., z republiki litewskiej (1925 r.), Prus, Czechosłowacji (lata 20-te XX w.) i francuskie z okresu panowania Karola X, Napoleona III. Numizmaty pochodzą między innymi z XIX i XX w. Włoch, Luksemburga, Holandii, Belgii, Bułgarii, Anglii, Rumunii, USA, Austrii, Niemiec, Rosji, Grecji, Jugosławii.
W zbiorach znajdują się dodatkowo monety z czasów okupacji niemieckiej z różnych terenów.
Muzeum Zagłębia posiada bogatą kolekcję map i planów. Jest to przede wszystkim zbiór map Conrada Lottera pochodzący z II połowy XVIII w., oraz pochodząca z 1665 r. Regnum Bohemia. Najstarszym eksponatem w tej tematyce jest datowana na 1620 r. mapa Czech, niestety jej autor pozostaje nieznany. Ciekawy jest również plan Potockiego z 1823 r. Jest on wykonany piórkiem na papierze, pokolorowany, zawiera dużo informacji na temat struktury zasiedlenia miasta. Z eksponatów bliższych naszym czasom pochodzą np. plan sytuacyjny gruntów miasta powiatowego Będzin, składający się z 9 części (1872 r.), jak i mapa Zagłębia Dąbrowskiego (1925 r.).
Jako, że Będzin jest miastem bezsprzecznie związany z historią Żydów w zbiorach nie może zabraknąć judaików. Są wśród nich wspaniale zachowana Tora wraz z sukienką, fragmenty nadpalonej Tory, pas na święto Jom Kippur, jarmułka, zbiór książek żydowskich. Do tej grupy zaliczyć można także medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata, wraz z dyplomem, który otrzymali 29 czerwca 1995 r. Honorata i Stanisław Mach oraz ich córka Wanda Jędryczek.
Ciekawy zbiór eksponatów stanowią pamiętniki. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje powstały w 1987 r. pamiętnik spisany przez braci Andrzeja i Jerzego Krąkowskich, którzy wraz z rodzicami mieszkali w Pałacu Gzichowskim w okresie międzywojennym. Pamiętnik obok wspomnień związanych z życiem rodzinnym zawiera opis ówczesnych wnętrz pałacowych, otocznia parkowego. Dzięki temu stanowi doskonałe źródło do poznania wyglądu wnętrz jednego z obiektów Muzeum Zagłębia w Będzinie. Kolejnym pamiętnikiem jest -„Pamiętnik Loli”, napisany przez Lolę Żarską (Ostrowską), mieszkankę Dąbrowy.
Muzeum Zagłębia wśród swoich eksponatów posiada bogaty zbiór dobrze zachowanej prasy. I tak wymienić można lokalne czasopismo „Kurier Zagłębia”, numery od 1.01.1914 r. do 12. 1914 r. Placówka posiada prasę okupacyjną: „Dziennik Ogłoszeń”, Dziennik Poranny”, „Kurier Kielecki, „Goniec Krakowski”, „Bendziner Kreisblatt”, „Siew”, „Przełom”, „Dziennik Radomski’, „Pod Stropem” i „Nowy Kurier Warszawski”.
Nawet Sztandary stanowią dużą część zbiorów muzealnych. Są one związane w większości z terenami Zagłębia Dąbrowskiego: Sztandar Związku Inwalidów Wojennych R.P. Oddział w Będzinie, Sztandar P.P.R. Kom. Gmin. w Ząbkowicach, Sztandar „Związku Podoficerów Rezerwy”, koło Ząbkowice, Sztandar Związku Młodzieży Polskiej przy Hucie „Będzin” w Będzinie. Ciekawostkę stanowi tutaj proporczyk z orłem legionowym z lat 1935 – 1936.
Pokaźny zbiór stanowią pamiątki przekazane przez mieszkańców Będzina i okolic. Są to w ogromnej mierze dokumenty osobiste takie jak: świadectwa szkolne, akty urodzenia, akty ślubu, dowody osobiste, książeczki PZPR, osobiste rodzinne zdjęcia, pocztówki, listy etc.
Spośród innych już nie tak licznych eksponatów w Dziale Historii na wspomnienie zasługują zwłaszcza bardzo dobrze zachowane banknoty
z czasów okupacji o nominałach 10, 20, 50 i 100 zł. Kasa sklepowa (znajdująca się obecnie w pomieszczeniu kasowym w Pałacu Mieroszewskich) z końca XIX w. na której od strony widza widnieje napis w dwóch rzędach: „National Cash Register Co. Dayton, Ohio USA” National Cash Register Co. m.b.h. Berlin”. Rzadko spotykanymi eksponatami są oryginalny mikrofon z XX- lecia międzywojennego, a nawet zbiór maszyn do pisania, wśród których znalazły się: Orga-Privat, maszyna do pisania tzw. indeksowa Mignon oraz przenośna maszyna do pisania „Grudka”. Pochodzą one z pierwszej połowy XX wieku.
Na uwagę zasługuje ubranie obozowe tzw. pasiak. Należało ono do będzinianina, dr Kosibowicza więźnia m.in. obozu w Majdanku, skąd prawdopodobnie pochodzi ubranie. Do tego płaszcz powstańca śląskiego, wojskowy, znormalizowany w latach 1950-tych na wzór munduru LWP, zielony.
W zbiorach Muzeum Zagłębia w Będzinie znaleźć można kolekcję medali: odznaka Strzelca, medal pamiątkowy 35 - lecie PRL, medal okolicznościowy 30 lecie PKZ w DG, 1988 r., są to eksponaty często oddawane do Muzeum przez mieszkańców miasta i okolic.
Warto, zwrócić uwagę i na skrzynie, które należą do zbiorów Działu Historii. Wśród nich najstarsza, eksponowana obecnie za Zamku XVII- wieczna skrzynia drewniana typu „Skarbczyk”, obita żelaznymi listwami. Ciekawymi eksponatami są i pieczęcie, z napisami w otoku w języku rosyjskim, pieczęć miasta Będzina z herbem, pochodząca sprzed 1918 r., a także pieczęć z dwudziestolecia międzywojennego z napisem Agencja Pocztowo-Telekomunikacyjna Będzin w otoku.
Muzeum Zagłębia w Będzinie cały czas stara się powiększać swoje zbiory, korzystając przy tym z darów, z zakupów od osób prywatnych czy aukcji internetowych.
Dział Historii zajmuje się też działalnością edukacyjną. Oferta zajęć jest zróżnicowana i skierowana odbiorców w różnym wieku. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się zajęcia „Z wizytą w dawnej kancelarii”, „Heraldyka dla każdego”.
Ponadto od niedawna wprowadzony został cykl prelekcji, które tematycznie związane są z ważnymi wydarzeniami zarówno z historii Polski jak i świata.
Kontakt - mgr Karolina Stolorz Historyk
DZIAŁ ARCHEOLOGII
Pierwsze zabytki archeologiczne, jakie trafiły do Muzeum Zagłębia w Będzinie, pozyskał w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia jego ówczesny dyrektor i jednocześnie organizator placówki. Pochodziły z szeregu okolicznych późnobrązowych cmentarzysk, z halsztackiego grodziska na "Dorotce" oraz z dźwigającego się z ruin zamku będzińskiego. Również wtedy można było w komnatach odbudowanego zamku oglądać pierwszą wystawę archeologiczną. Po dłuższej przerwie, w początkach lat osiemdziesiątych muzeum zaczęło ponownie organizować wykopaliska. Na początek zajęto się osadą ludności kultury łużyckiej z końca epoki brązu, odkrytą w pobliskich Psarach. Wtedy też powróciły do nas zabytki z cmentarzysk i grodziska tejże kultury, wzmiankowane powyżej. Kilka lat wcześniej wróciły zabytki z zamku.
Wykopaliska na Górze Zamkowej rozpoczęły się wraz z początkiem lat dziewięćdziesiątych i trwają po dziś dzień. Pozwoliły na odkrycie i przebadanie dwóch nawarstwionych na siebie grodzisk wczesnośredniowiecznych: starego, jeszcze z epoki plemiennej i młodszego, z okresu powstawania państwowości polskiej. Badania ostatnich lat skoncentrowały się na terenie kwartału kościelnego, stanowiącego - oprócz obwodu zamkowego i zabudowy miejskiej, skupionej wokół starego rynku - jedną z integralnych części średniowiecznego miasta.
Dysponując zabytkami z kilkudziesięciu lat badań, stworzono w muzeum wystawę archeologiczną, systematycznie uzupełnianą zarówno w warstwie merytorycznej, jak i materialnej o wyniki corocznych prac. Wystawa ma charakter edukacyjny i przeznaczona jest głównie dla szkół. Można na niej prześledzić dzieje okolic dzisiejszego Będzina poczynając od epoki kamiennej po wspomniane wcześniej średniowieczne grodziska.
Zwiedzanie wystawy, lub jej wydzielonych fragmentów, jest zawsze w programie organizowanych w placówce lekcji muzealnych. Pierwszą część każdej lekcji poświęca się omawianiu zaplanowanego tematu z dziedziny archeologii z użyciem zabytków i ich kopii przeznaczonych do demonstracji, bądź materiałów poglądowych na slajdach. Później następuje uzupełnienie zdobytej przez uczniów wiedzy o zabytki eksponowane na wystawie.
Największym powodzeniem cieszy się lekcja mająca przybliżyć młodzieży samą istotę, cele i metody nauki zwanej archeologią, w połączeniu z omówieniem substancji zabytkowej okolic Będzina. Dla dzieci młodszych nazywamy tę lekcję: "Ziemia - księgą przeszłości", dla starszych: "Wprowadzenie do archeologii regionu".
W fazie opracowywania jest lekcja terenowa, podczas której uczestnicy będą mogli zapoznać się z układem przestrzennym średniowiecznego osadnictwa, obejrzeć jego zachowane relikty i dowiedzieć się na miejscu jak zlokalizowane są poszczególne stanowiska archeologiczne.
Kontakt - mgr Aleksandra Rogaczewska Archeolog
DZIAŁ BRONI I UZBROJENIA
Pierwsze eksponaty pochodziły z darów społeczeństwa. W roku 1963 dzięki poparciu Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków w Warszawie pozyskano znaczną liczbę broni, która stanowiła wówczas trzon kolekcji. W latach następnych była ona systematycznie powiększana przez zakupy i dary, które pozwoliły stworzyć kolekcję liczącą obecnie 350 pozycji katalogowych, ukazującą broń i uzbrojenie od wczesnego średniowiecza do wieku XX.
Kolekcja militariów Muzeum Zagłębia w Będzinie składa się z broni białej, miotającej i palnej oraz z uzbrojenia ochronnego. Najstarszym obiektem działu militariów jest polski miecz wczesnośredniowieczny z X lub początku XI w. Znaleziony został w roku 1949 na starym cmentarzysku na terenie Grodźca-Boleradza a to powiązanie z Zagłębiem Dąbrowskim stanowi niewątpliwie dodatkową jego wartość. Miecz eksponowany jest obecnie na wystawie archeologicznej.
Z broni białej warto wymienić tasak (kord) z końca XV w., dwa miecze dwuręczne z XVI w., grupę rapierów i pałaszy jazdy z XVI - XVIII w., oraz szpady dworskie i oficerskie z XVII i XVIII w. Duży zestaw typów tworzy broń wojskowa regulaminowa z XIX i pierwszej poł. XX w. w postaci szabel, pałaszy, tasaków i bagnetów wojsk francuskich, austriackich, pruskich i polskich.
W grupie tej wyróżniają się: francuski pałasz kirasjerów wz. AN IX (1802-03) i szabla oficerska piechoty wz. 1821: dwie szable polskie: z XIX w. (po r. 1863) i oficera piechoty wz. 1917 oraz polski kordzik oficerski wz. 1924. Z broni miotającej Muzeum Zagłębia posiada 4 kusze myśliwskie i sportowe z XVIII i XIX w. oraz kuszę na kulę tzw. "arbaletę" z XVI/XVII w.
Broń palna wraz z akcesoriami strzeleckimi tworzy najliczniejszą grupę w zbiorze militariów Muzeum. Reprezentowana jest głównie przez broń zachodnioeuropejską różnych typów, od strzelb lontowych do iglicowych. Obejmuje broń krótką i długą, wojskową, myśliwską i sportową.
Do broni wojskowej należy przede wszystkim broń regulaminowa, żołnierska, datowana od poł. XVIII w., ale również broń starsza z zamkami lontowymi i kołowymi.
Broń myśliwska obejmuje broń dawną i nowszą, zwykle bogato zdobioną w luksusowym wykonaniu. Broń sportowa, głównie z XIX w., charakteryzuje się precyzyjnym wykonaniem i umiarkowanym zdobnictwem.
W skład uzbrojenia ochronnego wchodzą hełmy, tarcze, zbroje płytowe i ich części oraz kolczugi. Tu warto wymienić grupę hełmów zamkniętych - przyłbic i lekkich hełmów szturmaków i szyszaków, napierśnik zbroi kopijniczej, trawiony i złocony, Norymberga poł. XVI w., fragmenty włoskiej zbroi kopijniczej z końca XVI w. oraz kompletną zbroję pikinierską z ok. 1600 r.
Z nielicznej broni wschodniej warto zwrócić uwagę na japoński hełm samurajski typu "hoshi-kabuto" i pięknie zdobioną japońską strzelbę lontową. Ponadto 3 zestawy hełmów i tarcz indoperskich, umieszczonych na kolczugach.
Kontakt - mgr Karolina Stolorz Historyk
DZIAŁ SZTUKI
Dział Sztuki został utworzony z chwilą podjęcia starań o przekazanie na potrzeby Muzeum Zagłębia zabudowań Pałacu Mieroszewskich. Początkowo zbiory były skromne i opierały się na dziełach plastycznych pochodzących z zagłębiowskich, artystycznych środowisk twórczych.
Na potrzeby utworzenia wystawy stałej poświęconej wnętrzom pałacowym, dział zgromadził rzemiosło artystyczne, wyroby ze srebra, porcelanę, malarstwo sztalugowe, meble prezentujące style od XVIII do początków XX w., a także makaty z wytwórni Oskara Potockiego w Buczaczu.
Dzięki meblom w różnych stylach historycznych i właściwemu doborowi przedmiotów użytku codziennego oraz odpowiedniej aranżacji na salach pałacowych, podjęto próbę odtworzenia charakteru oraz klimatu określonych pomieszczeń. Bardzo dużą wartość artystyczną i historyczną posiadają meble, których forma wywodzi się z klasycyzmu według projektu Paula Follota, co sprawia, że salon z medalionami prezentuje się bardzo okazale. Jednym z ostatnich, pięknych i cennych sprzętów, które zasiliły wystawę stałą jest XIX -wieczna, niemiecka szafa na książki oraz mapy posiadająca niezwykłe zdobienia secesyjne.
W Dziale Sztuki duży nacisk położono na gromadzenie dzieł artystów związanych z Będzinem i miastami ościennymi, czego efektem jest odkrycie oraz udokumentowanie twórczości Samuela Cyglera malarza – grafika. Prace Samuela Cyglera były kilkakrotnie wystawiane przed II wojną światową oraz wielokrotnie po okupacji, co zapewniło artyście trwałe miejsce w historii sztuki polskiej. Pod opieką działu znajduje się pokaźny zbiór grafik, malarstwa olejnego oraz akwareli Samuela Cyglera. Należy podkreślić, że jest to jedna z największych kolekcji tego artysty w Polsce i zagranicą.
Interesującym, dużym zbiorem malarstwa są też obrazy Profesora Jana Świderskiego, który urodził się w Będzinie-Grodźcu. Jan Świderski był znakomitym, bardzo znanym malarzem – pejzażystą posługujący się techniką farb olejnych i pasteli. W zasobach Działu Sztuki oprócz obrazów profesora znajduje się praca krakowskiej artystki Janiny Kraupe-Świderskiej, która w 2015 r. powyższą kolekcję przekazała w darze dla Muzeum Zagłębia w Będzinie.
Dawne malarstwo sztalugowe skupia się wokół dzieł o tematyce portretowej i pejzażowej (od XVIII do XIX w.). Inna grupa obrazów to prace artystów żyjących w Zagłębiu lub ilustrujących te ziemie, takich jak: Heliodor Władysław Gumiński, Adam Puacz, Wiktor Detke oraz Wacław Pilecki.
Rangę zbiorów podnoszą dwie akwarele pt. „Chrzest Polski” oraz „Zaślubiny bł. Kingi”, będące szkicami, do polichromii w kościele NMP w Sosnowcu autorstwa Włodzimierza Tetmajera. Stworzone na papierze, przy pomocy farb akwarelowych, ołówka oraz tuszu, propozycje polichromii wykazują dbałość o szczegóły detalu ubioru, elementów zdobniczych natomiast treści patriotyczne zostały uwypuklone w scenach historycznych, religijnych, a wszystko to tworzy spójną całość zgodną z młodopolskim duchem epoki.
Obecnie dział powiększa zbiory o prace plastyczne twórców nieprofesjonalnych oraz artystów z terenów Zagłębia a także z innych regionów Polski. Dzięki tym poczynaniom można będzie stworzyć kolekcję sztuki współczesnej bazującej na różnych ośrodkach artystycznych.
Jakość merytoryczna kolekcji pozwala formułować tezę o jej ważnym znaczeniu dla regionu.
Kontakt - mgr Małgorzata Hałasik Historyk Sztuki
DZIAŁ FOTOGRAFII
Dział Fotografii zgromadził kolekcję dokumentującą przemiany miast zagłębiowskich. Ważnym materiałem są zdjęcia ukazujące: odbudowę zamku będzińskiego, powstające osiedla mieszkaniowe, zabytki architektury utylitarnej na terenie Będzina, Sosnowca, Dąbrowy Górniczej oraz zdjęcia przedstawiające wydarzenia historyczne, polityczne i społeczne naszego regionu.
Do bardzo cennych nabytków należy zbiór ponad 1300 sztuk szklanych negatywów formatu od 9 x 12 cm do 18 x 24 cm, których autorem jest Bronisław Arciszewski. Archiwum jest zwartym zespołem pod względem tematycznym oraz stylistycznym. Obejmuje ono portrety, dokumentacje życia społecznego oraz rodzinnego, infrastrukturę z terenu Zagłębia. Zdjęcia, jak i szklane negatywy pochodzą z okresu działalności studia Bronisława Arciszewskiego w Będzinie w latach 1909–1938. Prace te świadczą o dobrym rzemiośle oraz talencie obserwatorskim autora. Bronisław Arciszewski to bez wątpienia jedna z ważniejszych postaci dokumentujących trudną rzeczywistość początku pierwszej połowy XX wieku. Najważniejszą cechą bezcennych zasobów jest wartość dokumentalno-historyczna. Wszystkie te walory sprawiły, że powyższe zbiory otrzymały bardzo wysoką ocenę dr. Adama Soboty - Kustosza Działu Fotografii w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
Wyróżniającą się podkategorią w Dziale Fotografii jest spuścizna po bardziej i mniej znanych zakładach fotograficznych działających przed II wojną światową na terenie miast zagłębiowskich. Należy zauważyć, że wśród tego bogatego zbioru fotografii atelierowej dominują zdjęcia typu Carte de visite i Cabinet „Braci Altman”, „M. Arbus i synowie”, „Moderne”, „Edward”, „J. Zorski”, „Leonard”, „Zalega”. Często rewers fotografii jest ozdobiony piękną winietą odzwierciedlającą epokę, co podnosi wartość artystyczną zdjęcia. Na uwagę zasługują fotografie portretowe z zakładów „E. Germana” z Moskwy, „Hermana Tietz” z Hamburga, „Denier” z Petersburga.
Poza tym dział zaczął gromadzić zabytkowy sprzęt, taki jak projektory fotograficzne, różnego rodzaju aparaty fotograficzne. Ważnym celem działu jest pozyskiwanie nowych nośników historii jakimi jest, nadal niedoceniona, fotografia.
