3 maja 1791 r. na Zamku Królewskim w Warszawie, po burzliwej debacie, w atmosferze zamachu stanu, Sejm Czteroletni przyjął ustawę rządową, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 maja.

Był to bardzo postępowy, jak na owe czasy dokument. Celem było ratowanie Rzeczpospolitej uszczuplonej w wyniku I rozbioru przeprowadzonego przez Rosję, Prusy i Austrię w 1772 r. Zdaniem dwóch współautorów Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była ona „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.
Praca nad tekstem konstytucji była pracą zbiorową. Zaangażowani w jej redakcję byli m.in. marszałek wielki litewski Ignacy Potocki, podkanclerzy koronny Hugo Kołłątaj, marszałek Sejmu Wielkiego Stanisław Małachowski, działacz oświeceniowy ks. Stanisław Staszic i ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski, który później przystąpił do konfederacji targowickiej.
Konstytucja 3 maja miała zlikwidować wady systemu politycznego Rzeczpospolitej Obojga Narodów opartego na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości dla szlachty i mieszczaństwa oraz trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król wraz z radą królewską), która nosiła nazwę Straży Praw ) i sądowniczą. Zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną a wolną elekcję na elekcję w ramach dynastii. Zmniejszało to wpływ obcych mocarstw na wybór następcy tronu w Polsce. Po Stanisławie Auguście Poniatowskim, tron polski zgodnie z konstytucją miał zostać przekazany Fryderykowi Augustowi I z dynastii Wettynów, z której pochodzili dwaj poprzedni królowie Polski.
Kolejne artykuły konstytucji ograniczały znacząco demokrację szlachecką, odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi. Formalnie zniosły liberum veto, konfederacje, skonfederowane sejmy oraz nadmierny wpływ sejmików ziemskich. Wprowadzały częściowe zrównanie praw osobistych mieszczan i szlachty. Konstytucja nadawała mieszczaństwu prawo do bezpieczeństwa, posiadania majątków ziemskich, zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji państwowej oraz prawo nabywania szlachectwa. Chłopów stawiała pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc nadużycia pańszczyzny. Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia poddaństwa chłopów i nadania praw wyborczych, tej najbardziej wyzyskiwanej a zarazem największej klasie społecznej. Artykuł pierwszy konstytucji potwierdzał dominującą rolę religii katolickiej, jednocześnie zapewniając swobodę wyznania.
By wzmocnić jedność i bezpieczeństwo Rzeczypospolitej konstytucja zniosła Unię Polsko-Litewską na rzecz państwa unitarnego. Kładło to kres istniejącej od 1569 r. unii realnej między Koroną Królestwa Polskiego i Wielkim Księstwem Litewskim tworząc oficjalnie Rzeczpospolitą Polską.
Konstytucja 3 maja miała jednak przeciwników. Wielu nie zgadzało się z reformami. Grupa polskich magnatów poprosiła cesarzową Katarzynę II o interwencję i przywrócenie im przywilejów, które zostały zniesione na mocy nowej Ustawy Rządowej. Z jej wsparciem utworzyli konfederacje targowicką i proklamowali odrzucenie Konstytucji za rozsiewanie „zarazków idei demokracji”. Król Stanisław August Poniatowski przestał wierzyć, że zwycięstwo nad Rosjanami, mimo ich ogromnej przewagi liczebnej, będzie możliwe. Uznał, że poddanie się jest jedyną alternatywą. Odstąpił od reformatorów i przyłączył się do konfederacji targowickiej. Nie uratował jednak Rzeczypospolitej. Ku zaskoczeniu targowiczan w 1793 roku nastąpił II rozbiór Polski.

Konstytucja przestała być obowiązującym aktem prawnym 23 listopada 1793 roku.
24 marca 1794 w Krakowie Tadeusz Kościuszko ogłosił powstanie. Po kilku początkowych zwycięstwach (bitwa pod Racławicami) wojska Rosji, Austrii i Prus mające ogromną przewagę liczebną zadały powstaniu miażdżący cios. Klęska doprowadziła do ostatecznego, III rozbioru Polski w 1795.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja zostało uznane za święto już 5 maja 1791 r. Przez kolejne pokolenia pamięć o niej pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. W okresie zaborów celebrowanie rocznic ustanowienia Konstytucji 3 maja było zakazane Po odzyskaniu niepodległości w 1918, rocznica Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919. Podczas okupacji Polski święto zostało zdelegalizowane przez hitlerowców i sowietów. Po II wojnie światowej obchodzono je do 1946. (po antykomunistycznych demonstracjach w 1946 r. nie było obchodzone) W styczniu 1951 r. święto zostało oficjalnie zdelegalizowane przez władze komunistyczne. W roku 1981 ponownie władze świętowały uchwalenie majowej konstytucji. W tym dniu często dochodziło w Polsce do protestów i demonstracji antyrządowych i antykomunistycznych.
Po zmianie ustroju Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6 kwietnia 1990 r. Należy do najbardziej uroczyście obchodzonych polskich świąt. Począwszy od 2007 roku 3 maja jest również świętem narodowym Litwy.
Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą, spisaną konstytucją w Europie i drugą na świecie. Jednak już w 1755 r. uchwalona została Konstytucja Republiki Korsykańskiej ( obowiązywała do 1769r.). Konstytucja 3 maja byłaby zatem drugą w Europie, a trzecią na świecie, po amerykańskiej z 1787 r.

Zdjęcie poniżej przedstawia defiladę na placu 3 maja w Będzinie w okresie międzywojennym.